De Geschiedenis van Oss door meester Henk: ‘De Joodsche gemeenschap in Oss in de 19e eeuw’

Al in de Middeleeuwen was er een Joodse gemeenschap in Oss, Lith en Geffen. In Geffen aan het Kraaijeven ligt één van de oudste Joodse begraafplaatsen van Brabant; pas in 1888 werd er een begraafplaats aan de Oude Hescheweg in Oss geopend (tegenwoordig een gemeentelijk monument).

Rond 1860 vormde de Joodse gemeenschap ongeveer 3 procent van de bevolking van Oss. Het was een kleine, maar intern zeer actieve groep, die ook regionaal belangrijk was. Omdat er geen eigen rabbi was, bepaalde het kerkbestuur de dagelijkse gang van zaken. Erg actief hierin waren Daniël van den Bergh en Abraham van Leeuwen. Het is dan ook wel een merkwaardig toeval, dat zij bijna gelijktijdig overleden. Op zondag 23 december 1866 begaf Daniël van den Bergh zich naar het huis van Abraham van Leeuwen op de Heuvel, om hem “in zijn zieltogen” bij te staan. Bij het uitspreken van de gebeden kreeg Daniël, tweeënzeventig jaar oud, een beroerte en viel dood neer. Kort daarna overleed ook de vierenzeventig jarige Abraham van Leeuwen, een wel heel toevallige speling van het lot.

Ze hadden een kleine synagoge aan de Koornsraat, met daarin een eigen school,  en een zangkoor. Dit laatste leidde tot een stevige onderlinge ruzie, die in het Nieuw Israëlitisch Weekblad uitvoerig aan bod kwam. Eén van de koorleden zong blijkbaar erg vals en u weet: niets zo erg, als een vals zingend koorlid. Het probleem werd blijkbaar opgelost doordat Abraham van Leeuwen als baszanger ging meedoen.

De school, Israël genaamd, werd erg goed beoordeeld. Daarvan getuigt een citaat van de hoofdopziener van de school: “Wij hebben met genoegen kennis genomen van de gunstigen toestand, waarin het onderwijs op de Israël, godsdienstschool te Oss,, is bevonden en getuigen U en den onderwijzer de heer Klein naar tevredenheid over hetgeen daartoe door U en hem is toegebragt”. 

Er waren nog andere positieve berichten. Zo werd in 1862 een Joodse vrouwenbeweging opgericht, die in 1865 “een kostbaar tapijt voor den Arck” ten geschenke gaf. Ook organiseerde de Joodse Vereniging “Ons Genoegen” regelmatig een bal in de Elzenburg. Bij tegenslag loste men problemen zoveel mogelijk in eigen kring op. Zo werd in 1874 er steunactie plaats voor Jacob Spier, “den deerniswekkende huisvader met zes jeugdige kinderen en een zwangere vrouw, sinds weken aan bed gekluisterd”. Steun kon gegeven worden na oproepen in het Nieuw Israëlitisch Weekblad via bekende namen als S van den Bergh, H. Hartog en P. Zwanenberg, Triest was dat de vrouw van Jacob ook nog eens in datzelfde jaar overleed, waarmee het gezin in nog grotere problemen kwam.

Dit leidde tot enige incidenten, maar daarover volgende keer meer.